४००० वर्षांपूर्वी या ऋषींनी लावला बॅटरीचा शोध

आपल्या भारत देशाला शूरवीर योध्यांचा तसेच त्यांच्या पराक्रमाचा मोठा इतिहास लाभला आहे. परकीय आक्रमणाविरोधात केलेला संघर्ष असेल किंवा स्वतःच्या अस्तित्वासाठी केलेली लढाई असेल, स्वराज्य स्थापनेपासून देशाला स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत सर्व सुवर्ण क्षणांची नोंद इतिहासाने घेतली. पण याचबरोबर आपल्या देशाला संशोधन क्षेत्रामध्ये ही मोठा इतिहास लाभला आहे हेही विसरून चालणार नाही. संशोधन म्हटले की आपल्या समोर पाश्चात्य देशातील शास्त्रज्ञांचे नाव डोळ्यासमोर उभे राहते. बॅटरीचा शोध कुणी लावला अस विचारलं असता अलेक्झांड्रा व्हॉल्टा आणि जॉन स्त्रेईंगफेलो या १८ व्या शतकातील पाश्चात्य देशातील शास्त्रज्ञांचे नावे समोर येतात. परंतु या आधी भारतामध्ये साधारण इ. स. पूर्व ३००० मध्ये एका ऋषींनी मातीच्या भांड्याचा वापर करून बॅटरीचा शोध लावला होता. भारतामध्ये देखील अनेक शास्त्रज्ञ होऊन गेले त्यांना आपण ऋषि म्हणतो, त्यातील एक महत्वाच नाव म्हणजे अगस्त्य ऋषी. अगस्त्य ऋषींचा जन्म श्रावण शुक्ल पंचमी ३००० इ स पूर्व काशी येथे झाला. अगस्त्य ऋषींच्या वडिलांचे नाव पुलस्त्य ऋषि होते. पुलस्त्य ऋषि हे ब्रम्हांचे पुत्र होते. पुलस्त्य ऋषींचा विवाह कर्मद ऋषिच्या हविर्भू या मुलीसोबत झाला होता. पुलस्त्य ऋषि यांना अगस्त्य ऋषि व विश्रव ऋषि असे दोन पुत्र होते. अगस्त्य ऋषि हे विश्रव ऋषि यांचे मोठे भाऊ होते. विश्रव ऋषि यांना कुबेर, रावण, कुंभकर्ण आणि विभीषण असे एकूण चार पुत्र होते. अगस्त्य ऋषि यांनी विदर्भचे नरेश यांची कन्या लोपामुद्रासोबत विवाह केला. व त्यांना द्रधस्यु नावाचा एक पुत्र होता.

सुरवातीला महर्षि अगस्त्य ऋषि हे उत्तर काशीमध्ये राहत होते, परंतु नंतर ते देवांच्या आग्रहाखातर दक्षिण भारतात गेले व तेथेच स्थायिक झाले. अगस्त्य ऋषींनी हिंदू धर्माच्या प्रचार व प्रसार करण्यासाठी जगभर भ्रमंती केली. अगस्त्य ऋषि यांना तमिळमध्ये अगतियम या नावाने ओळखले जाते. ते एक वैदिक ऋषि होते. तसेच अगस्त्य ऋषींना मंत्रद्रष्टा महर्षी असे पण म्हणत, कारण आपल्या तपस्या काळात मंत्राच्या शक्तिला पाहिले होते. हे एक असे महर्षि आहेत की ज्यांनी मानवतेच्या रक्षणासाठी समुद्राचे पाणी प्यायले होते. विशाल विंध्याचल पर्वतालाही झुकवले होते. अगस्त्य ऋषि यांनी फक्त हिंदू धर्माचा प्रचार व प्रसार पूर्ण जगामध्ये केला नाही तर जगातील काही देशांमध्ये कृषि व पशुपालनाचे ज्ञान देखील लोकांना दिले. अगस्त्य ऋषि सप्तऋषि मधील एक तसेच भगवान शिव शंकरचे श्रेष्ठ शिष्या मधील एक होते. वीजेच्या उत्पादन क्षेत्रात देखील त्यांनी कितीतरी यशस्वी प्रयोग केले. संपूर्ण मानव जातीला चांगले भविष्य देण्यासाठी यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य दिले. अगस्त्य ऋषींनी अगस्त्य संहिता या ग्रंथाची रचना केली. या ग्रंथामध्ये विद्युत निर्मिती विषयी माहिती मिळते. अगस्त्य ऋषि यांनी विद्युत निर्मिती करण्याचे मूलमंत्र यामध्ये लिहिले आहे.

बल्बचा आविष्कार करणारा थॉमस एडिसनने आपल्या एका पुस्तकामध्ये लिहिले आहे की “एका रात्री मी एक संस्कृत वाक्य वाचता वाचता झोपी गेलो आणि त्या रात्री मी माझ्या स्वप्नात त्या संस्कृत वाक्याचा अर्थ आणि रहस्य यावर विचार केला. त्यामुळे मला बल्ब बनवण्यासाठी मोठी मदत झाली.” यावरुन समजते की अगस्त्य ऋषि हे एक यशस्वी शास्त्रज्ञ देखील होते. आजच्या युगात आपण जी बॅटरी वापरतो ती याच ग्रंथांच्या सुत्रांवर चालते. रावसाहेब कृष्णाजी वजे यांना १८९१ मध्ये विज्ञान संबंधी ग्रंथाचा शोध घेत असताना उज्जैनमध्ये दामोदर त्र्यंबक जोशींनजवळ अगस्त्य संहिता या ग्रंथाचे काही पाने मिळाली या पानानंवरील उल्लेख केलेले वर्णन वाचून नागपूरमधील संस्कृत विभाग प्रमुख राहिलेले डॉक्टर एम सी सहस्रबुद्धे यांच्या लक्षात आले की हे वर्णन डेनियल सेल सारखेच आहे. शेवटी त्यांनी नागपूरच्या इंजिनियरचे प्राध्यापक पी. पी. होले यांना माहिती दिली व ते तपासण्यास सांगितले.

या ग्रंथामध्ये बॅटरी बनवण्याची पद्धत एका संस्कृत श्लोकामध्ये सांगण्यात आला आहे.

संस्थाप्य मृण्मये पात्रो ताम्रपत्रां सुसंस्कृतम।
छादयेच्छिखिग्रिवेण चार्दाभि: काष्ठपांशुभि:।।
दस्तालोष्ठो निघातव्य: पारदाच्छादितस्तत:।
संयोगाज्जायते तेजो मित्रावरूणसंज्ञितम्॥

अर्थात, एक मातीचे भांडे घ्या त्यात व्यवस्थित साफ केलेले ताम्रपत्रं (cupper sulphate) टाका. नंतर ते भांडे ओल्या लाकडाच्या छोट्या तुकडयानी (wet sawdust) भरावे. त्यानंतर पारा (mercury amalgamated, zinc sheet) भरावा. अशाप्रकारे या दोन्ही च्या संयोगाने म्हणजेच ताराच्या मदतीने जोडल्यावर विद्युत निर्मिती होते. इथे अधोरेखित करण्यासारखी गोष्ट अशी की जेव्हा हा प्रयोग करण्यात आला तेव्हा १.१३८v म्हणजेच २३mA एवढी वीज निर्मिती झाली. स्वदेश विज्ञान संशोधन संस्था (नागपूर) च्या वतीने त्यांच्या चौथ्या वार्षिक सभेमध्ये ७ ऑगस्ट १९९० रोजी हा प्रयोग प्रदर्शित करण्यात आला होता. याच अगस्त संहिता ग्रंथामध्ये विद्युत निर्मितीबरोबर विद्युत वापराबद्दल ही माहिती दिली आहे. यामध्ये बॅटरीद्वारा तयार होणाऱ्या उर्जेचा वापर करून तांबे आणि सोने चमकवण्याची प्रक्रिया शोधून काढली आहे.

अनेन जलभंगोस्ति प्राणो दानेषु वायुषु ।
एवं शतानां कुंभानांसंयोगकार्यकृत्स्मृतः॥

अगस्त्य ऋषी अस म्हणतात की १०० विद्युत निर्मिती करणारे मातीचे भांड्यांचे एक श्रुंखला हे एक शक्तिशाली विद्युतप्रवाह उत्पन्न करतो. याच शक्तीशाली विद्युत प्रवाहाचा वापर पाण्यावर केला तर पाणी आपलं रूप बदलून प्राणवायू (oxygen) चे उदानवायू (hydrogen) मध्ये परिवर्तन होते. हाच उदानवायू एका वायू प्रतिबंधक वस्त्रामध्ये भरून बांधल्यावर तो हवेत उडवु शकतो. यास गरम हवेचा फुगा (hot air balloon ) म्हणतात. यासाठी रेश्मी वस्त्र योग्य आहे असे देखील अगस्त्य ऋषीं यांनी या ग्रंथामध्ये सांगितले आहे. याच विद्युत निर्मिती सहाय्याने विद्युत विलेपन (electroplating) देखील करता येते. म्हणूनच महर्षी अगस्त्यांना कुंभोद्भव (Battery Bone) असेही म्हणतात.

• ओंकार नलावडे, (लेखक मुंबई विद्यापीठातील पीएचडी विद्यार्थी आहे)