विधानसभेच्या ६७ वर्षाच्या वाटचालीत आतापर्यंत फक्त ४६१ महिला आमदार

मुंबई :

विधानसभा निवडणुकीसाठी २० नोव्हेंबर रोजी मतदान होणार आहे. संपूर्ण महाराष्ट्रात या विधानसभेसाठी एकाच टप्प्यात मतदान प्रक्रिया पार पाडणार एकूण ४ हजार १३६ उमेदवार या निवडणुकीत लढत आहेत. ज्यामध्ये ३७७१ पुरूष उमेदवार तर ३६३ महिला उमेदवार सहभागी आहेत. किती तरी आमदारांची निवडणूक लढवण्याची ही पहिलीच वेळ असणार आहे. तर काही उमेदवारांची ही दुसरी तिसरी, चौथी, वेळ असणार आहे. १९५७ ते १९६२ या कालावधीत पहिली विधानसभा स्थापन झाल्यापासून ते आताच्या चौदाव्या विधानसभेपर्यंत म्हणजे गेल्या ६७ वर्षांत महाराष्ट्राच्या विधानसभेच्या सभागृहात सहभाग घेण्याची संधी आतापर्यंत एकूण ४६१ महिला आमदारांना मिळालेली आहे. भारतात सर्व नागरिकांसोबतच मतदार म्हणून महिला मतदारांना ही मतदान करण्याचा अधिकार प्राप्त झालेला आहे. मात्र आपल्याला विनासायस मिळालेल्या मतदानाच्या या अधिकारासाठी जगातील किती तरी देशांतील महिलांना प्रदिर्घ लढा द्यावा लागलेला आहे. ब्रिटन, अमेरिका व इतर अनेक देशांत महिला मतदारांना आपल्या मतदानाच्या अधिकारासाठी शंभर ,दिडेश वर्ष लढा देऊन मग तो अधिकार प्राप्त झालेला आहे.

महिला मतदारांची संख्या

२०११ च्या जनगणनेनुसार १००० पुरुषांमागे ९२९ महिला (Gender Ratio) असे प्रमाण आहे. त्या तुलनेत २०१९ साली मतदार यादीतील महिलांचे प्रमाणे ९२५ इतके होते. हे प्रमाण वाढवण्याकरिता महिला मतदार नोंदणीसाठी विशेष मोहिमा राबविण्यात आल्या. त्यामुळे २०२४ मध्ये या प्रमाणात ९३६ अशी लक्षणीय सुधारणा झाली आहे. विधानसभा सार्वत्रिक निवडणूक – २०२४ साठी राज्यात ९ कोटी ७० लाख २५ हजार ११९ मतदारांची नोंदणी झाली आहे. त्यामध्ये पुरूष मतदार ५ कोटी २२ हजार ७३९, महिला मतदार ४ कोटी ६९ लाख ९६ हजार २७९ इतकी झाली आहे. म्हणजे एकूण मतदारांच्या संख्येच्या प्रमाणात महिला मतदारांचा टक्का हा जवळपास ५० टक्के इतका आहे. राज्यात विविध जिल्हयात महिला मतदारांची संख्या ही पुरुष मतदारांइतकी काही ठिकाणी त्यापेक्षा जास्त असल्याचे पाहायला मिळत आहे.

आतापर्यंतच्या महिला आमदारांचे संख्याबळ

समाजाची अर्धी लोकसंख्या असलेल्या महिला वर्गाचे प्रश्न मांडण्यासाठी त्यांच्याच समूहातील म्हणजे महिला आमदार निवडून जाण्याचे प्रमाण हे विधानसभेच्या स्थापनेपासून बदलत असल्याचे बघायला मिळते. २० नोव्हेंबर रोजी मतदान होत होऊन अस्तित्वात येणारी ही विधानसभेची १५ वी विधानसभा असणार आहे. त्यापूर्वीची म्हणजेच २७ नोव्हेंबर रोजी कार्यकाळ संपणाऱ्या चौदाव्या विधानसभेत एकूण आमदार महिलांची संख्या २७ इतकी होती. महाराष्ट्राची पहिली विधानसभा १९५७ ते १९६२ या कालावधीत अस्तित्वात आली. या महाराष्ट्राच्या पहिल्यावहील्या विधानसभेच्या सभागृहात संधी मिळालेल्या एकूण महिला आमदारांची उपस्थिती लक्षणीय अशी म्हणजे तीस इतकी होती. तर त्याच्या पुढच्या कार्यकाळातील म्हणजे सन १९६२ ते ६७ या कालावधीतील दुसऱ्या विधानसभेत १७ महिला आमदारांना सभागृहात पोहचण्याची संधी मिळाली होती. १९६७ ते १९७२ या तिसऱ्या विधानसभेत १२ महिला आमदार निवडून आलेल्या होत्या. चौथ्या १९७२ -७८ या कार्यकाळातील विधानसभेत २८ महिला आमदारांनी सभागृहात हजेरी लावली तर १९७८ – ८० या कालावधीत कार्यरत पाचव्या विधानसभेत ८ महिला आमदार होत्या. १९८०-८५ या काळातील सहाव्या विधानसभेत २० तर त्याच्या नंतर अस्तित्वात आले्ल्या १९८५-१९९० या कालावधीतील सातव्या विधानसभेत १६ आणि सन १९९०-९५ मध्ये कार्यरत आठव्या विधानसभेत ६ महिला आमदार होत्या. तर नवव्या विधानसभेत म्हणजेच १९९५-९९ या काळात १४ महिला आमदार निवडून आल्या. १९९९ – २००४ या काळात अस्तित्वात आलेल्या दहाव्या विधानसभेत १३ महिला आमदार तर अकराव्या विधानसभेत २००४- २००९ या कालावधीत बारा महिला मतदार विधानसभेच्या सभागृहात होत्या. २००९- २०१४ या कार्यकाळात अस्तित्वात आलेल्या बाराव्या विधानसभेत १३ महिला आमदार, तर सन २०१४- २०१९ मधील तेराव्या लोकसभेत २२ आणि २०१९- २०२४ या चौदाव्या विधानसभेत २७ महिला आमदारांनी जनतेच्या प्रश्नांची मांडणी केली. या सर्व महिला आमदारांमध्ये पहिल्या विधानसभेतील एकूण महिला आमदारांमध्ये पाच महिला आमदार या अपक्ष होत्या. तर त्यानंतरच्या कुठल्याच विधानसभेत अपक्ष महिला आमदार नव्हत्या. त्यानंतरच्या १४ व्या विधानसभेत २ अपक्ष महिला आमदार राहिल्या. एकंदरीत विधानसभेत राजकीय पक्षाच्याच महिला आमदार प्रतिनिधी यांचे प्रमाण सातत्याने पाहायला मिळत आहे .

पहिल्या विधानसभेत आतापर्यंतच्या सर्वाधिक महिला आमदार

आतापर्यंत स्थापन झालेल्या विधानसभेच्या कार्यकाळात पहिल्या विधानसभेत ३० इतक्या भरघोस संख्यने महिला आमदार सभागृहात होत्या. त्यानंतरच्या कुठल्याच विधानसभेत इतक्या मोठ्या संख्येने महिला आमदार राहीलेल्या नाहीत. त्याच्या खालोखाल १९७२ -७८ या कार्यकाळातील चौथ्या विधानसभेत २८ तर आणि २०१९- २०२४ मध्ये चौदाव्या विधानसभेत २७ इतक्या महिला आमदारांची संख्या बघायला मिळाली. आतापर्यंतच्या चौदा विधानसभांच्या कार्यकाळात सर्वात कमी महिला आमदार या १९९०-९५ मध्ये कार्यरत आठव्या विधानसभेत ६ तर १९७८-८० या कालावधीत कार्यरत पाचव्या विधानसभेत केवळ ८ महिला आमदार होत्या. म्हणजेच पहिल्या विधानसभेच्या १९५७ ते १९६२ या साली महिला आमदारांची संख्या ही सर्वात जास्त राहिलेली आहे. महिला आमदारांचे प्रमाण वाढत असल्याचे आश्वासक चित्र पुढच्या विधानसभेच्या कार्यकाळात बघायला मिळत नाहीये तर सातत्याने हे प्रमाण तीसच्या आत राहिलेले असून त्यात चढउतार झालेले दिसते.

महिला मतदारांचा मतदानातील सहभाग

२०१४ विधानसभा निवडणुकीतील महिला मतदान टक्केवारी ६१.६९ एवढी होती. २०१९ मध्ये महिला मतदारांची संख्या ४ कोटी २७ लाख ५ हजार ७७७ एवढी होती. २०१९ मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणुकीत एकूण मतदान टक्केवारी ६१.१ होती, तर महिला मतदानाची टक्केवारी ५९.२६ आणि पुरुष मतदानाची टक्केवारी ६२.७७ टक्के एवढी राहीली. म्हणजे महिला मतदानाच्या टक्केवारीपेक्षा साडे तीन टक्के पुरुष मतदान जास्त होते. मात्र विधानसभेत महिला आमदारांचा टक्का हा पुरुष आमदारांच्या तुलनेत अत्यंत कमी राहीलेला आहे. या वर्षी किती महिला आमदारांना आपला आवाज सभागृहात मांडण्याची संधी मिळणार आहे हे येत्या २३ नोव्हेंबरला म्हणजे या निवडणूकीच्या मतदानानंतर आपल्याला समजेलच, महिला आमदारांच्या निवडून येण्याचे प्रमाण वाढवण्यात महिला मतदारांचे शंभरटक्के मतदान करण्याचे प्रमाण निश्चितच परिणामकारक ठरेल.

• लेखक : वंदना थोरात, विभागीय संपर्क अधिकारी, महाराष्ट्र शासन